De Mitrovica-regio: een betwist gebied vol rijkdom

Dobar dan!
(Goedendag in het Servisch)

Na meer dan twee maanden wonen en werken in Mitrovica pik ik zo langzamerhand genoeg Servisch en Albanees op om in ieder geval succesvol mijn boodschappen te kunnen doen. Eigenlijk zou ik wat meer mijn best moeten doen met het leren van beide talen, maar daarvoor kom ik op een of andere manier steeds tijd (en motivatie) tekort.

Misschien wel mede door een geweldige vakantie in Nederland. Tussen 26 april en 5 mei heb ik mooi bijkomen in Nederland van een best zware week, waarin ik vanwege organisatieproblemen ineens tot procesmanager gebombardeerd werd voor het eerste toelatingsexamen. Tijdens de organisatie daarvan heb ik echt gemerkt hoe conflicten tussen bepaalde staflagen ervoor kunnen zorgen dat plannen slecht en in dit geval te laat uitgevoerd worden en mensen niet mee willen werken. Het is op zulke momenten echt doorbijten, maar het zijn ook goede leermomenten.

Enfin, mijn week vakantie was onder andere dankzij een weekend weg met Jeroen naar Antwerpen en bijkletsen met familie en vrienden erg tof. In juli volgt een tweede vakantieperiode in Nederland, maar tot die tijd moet iedereen het weer doen met lange verhalen over alles wat ik meemaak hier. Daarom vandaag een blog post over de natuurlijke, historische, politieke en culturele rijkdom van de belangrijkste regio van het betwiste Noord-Kosovo: de Mitrovica-regio.

In de vorige twee blog posts heb ik al uitgebreid de stad Mitrovica besproken. De Mitrovica-regio bestaat uit onder andere de stad Mitrovica, Zvečan, Leposavič, Banjska, Stan Tërg en Zubin Potok. De regio beslaat daarmee bijna geheel Noord-Kosovo. De regio bestaat met name uit (uitlopers van) bergen, bos, de bekende Ibar rivier en een aantal plaatsen waar of met name voornamelijk Serviërs en kleine Albanese enclaves wonen, of juist bijna volledig bevolkt worden door Albanezen. In totaal wonen er ongeveer 120.000 mensen in deze regio, waarvan slechts 50.000 Serviërs, die wel hun aanwezigheid sterk kenbaar weten te maken. Voor de nieuwsgierigen heb ik een kaartje toegevoegd, en omcirkelt welke plekken ik bezocht heb.

Laat ik beginnen met een van de belangrijkste kenmerken van de Mitrovica-regio: de Ibar rivier. De Ibar rivier is 276 kilometer lang en begint bij de Halja berg in Montenegro en stroomt vanuit het westen Kosovo in, door het Gazidova meer bij Zubin Potok richting Mitrovica. Bij Mitrovica buigt de rivier scherp af naar het noorden om te eindigen in de Zapadna Morava rivier vlakbij het Servische Kraljevo. In mijn vorige blog posts heb ik al opgemerkt dat de rivieroever niet de meest schone plek van de stad is; het gevolg is dat ook de rivier zelf behoorlijk smerig is en je enorm goed moet kijken om een levende en waarschijnlijk gemuteerde vis te ontdekken.

Dat is heel anders als je de rivier stroomopwaarts in westelijke richting volgt. Op een van de eerste warme lentedagen zijn Attila (een collega) en ikzelf een goede wandeling langs de rivier gaan maken westwaarts. Vanaf het punt waar volgens de borden Mitrovica eindelijk eindigt (de stad strekt zich lang westwaarts uit) loop je via een redelijk verlate snelweg langs een schone! rivier, groene en gele landbouwvelden, kleine boerendorpjes, glooiende heuvels aan de noordkant van de rivier en meer scherpe rotspartijen langs de zuidkant. Hoewel de enkele auto’s op die snelweg net iets te hard rijden om er echt comfortabel langs te lopen heeft lopen zijn voordelen; langs de snelwegen van Kosovo staan redelijk hilarische borden, die onder andere aangeven hoe hard een tank over een brug mag rijden, en iets met katten en kippen waarvan niemand me kan uitleggen wat het bord nu eigenlijk betekent.

Ongeveer 5 kilometer buiten Mitrovica liggen aan de Ibaroever een aantal goede restaurants, waar in de lente en zomer veelal de hipsters, zakenlui en jonge gezinnen uit Pristina heengaan. Zelf heb ik natuurlijk ook een van deze restaurants bezocht, en hoewel het eten goed is en de locatie tof, is het jammer dat de sfeer van deze restaurants er met name een is van zien-en-gezien-worden.

Wanneer je via de noordelijke oever van de rivier terugloopt richting Mitrovica, kom je op een gegeven moment de typische enclaves van deze regio terecht. Met name in de kleine boerendorpen rond Mitrovica en Zvečan wisselen Albanese en Servische enclaves zich af. Aan de huizen of mensen zie je het natuurlijk niet, maar wel aan bijvoorbeeld het cyrrilisch schrift (in het geval je door een Servische enclave heenloopt) voor straatnamen, goed verstopte en vaak kleine moskeeen of kerkjes, en hoor je het natuurlijk aan de taal die gesproken wordt. Zelf ben ik een aantal keer door de Albanese enclaves van de stad Mitrovica gewandeld, en ik ben vaak genoeg aangesproken met de vraag wat ik bijvoorbeeld van Serviërs vindt. Een vraag waar ik natuurlijk op antwoord dat ik het met iedereen goed kan vinden, wat prima geaccepteerd wordt, alhoewel degene met wie ik in gesprek ben 'de ander' ondanks mijn antwoord vaak vrolijk door blijft beledigen.

Via de Albanese enclaves van de stad Mitrovica kan je lopen richting Zvečan en Little Zvečan. Zvečan is een stadje dat voornamelijk door Serviërs bewoond wordt. Ongeveer 4.000 inwoners zijn interne vluchtelingen die in Servië niet meer terug kunnen naar hun vroegere woonplaats. In Little Zvečan wonen ongeveer 250 Servisch-Kroatische vluchtelingen. Little Zvečan is een voordorp van Zvečan wat tijdens de oorlog van 1992-1995 door het toenmalige bewind is gebouwd om Servische vluchtelingen uit Kroatie op te vangen. Doordat de oorlog toentertijd zich snel uitbreidde naar Servië zelf, zijn er zowel Servische Kroaten als Serviërs uit Servië zelf terecht gekomen.

In Zvečan wonen redelijk veel hardliners die sterk van mening zijn dat Kosovo Servië is en weinig moeten hebben van KFOR of EULEX. Tot in 2012 waren er in Zvečan nog meerdere barricades met ‘bewakers’ te vinden op de wegen richting de Albanese enclaves. Anderhalve maand geleden nog werd een convooi van EULEX en de Kosovaarse politie in Zvečan tegengehouden omdat de aanwezigheid van de Kosovaarse politie in het stadje niet getolereerd wordt. Ook ik als Nederlandse moet volgens de grapevine niet al te hardop zeggen waar ik vandaan kom; inwoners van Zvečan schijnen fan te zijn van de Bosnisch-Servische oud-generaal Ratko Mladić die op dit moment gevangen zit in Scheveningen (wat onder andere te zien valt aan een aantal muurschilderingen van hem), en zij hebben weinig op met het land waar hij in gevangenschap zit.

Los van de politieke situatie is Zvečan zelf wel een bezoekje waard, vanwege het kerkje en de toeristenshop, waar je onder andere medailles van oud-strijders uit het voormalige Joegoslavische leger kan kopen. Maar de belangrijkste attracties van Zvečan zijn toch wel de Zvečan hoogovens en het Zvečan fort. De Zvečan hoogovens zijn onderdeel van het welbekende Trepça. De hoogovens liggen bij het treinstation van Zvečan, de eindhalte voor de treinen vanuit Kraljevo. De hoogovens zijn helaas niet toegankelijk. De foto van de hoogovens is daarom dan ook genomen vanaf de top van het Zvečan fort.

Dan nu een lesje geschiedenis. Trepça is als mijnoperatie opgericht in 1926 en werd in 1928 verkocht aan het Britse Selection Trust Ltd. Later kwam het in handen van de Joegoslavische overheid en onder het bewind van Tito groeide Trepça uit tot een mijnengigant met o.a. meer dan 20.000 werknemers, 40 mijnen en de Trepça voetbalclub. Met de opkomst van Milośević is Trepça langzaam ten onder gegaan, dankzij meerdere protesten en daaropvolgende ontslagen van mijnwerkers, en nepotisme van door Milośević benoemde directeuren. Een bekend voorbeeld is de mijnwerkersstaking van 1989 in de Trepça mijnen van Stan Tërg (of Stari Trg in het Servisch). Op 20 februari 1989 gingen ongeveer 1.350 Albanese mijnwerkers in hongerstaking tegen plannen van Milośević. De hongerstaking zou zeven dagen duren en eindigen met een arrestatie van de mijnwerkers die zich diep in de mijn op 850 meter verscholen hadden.

Tijdens de Kosovo oorlog in 1999 sloten de mijnen een korte periode vanwege de bombardementen. Na heropening in datzelfde jaar bleken vanwege achterstallig onderhoud zowel de verwerkingsfabrieken in zuid-Mitrovica als de hoogovens in Zvečan slecht te functioneren en een steeds groter gevaar voor de volksgezondheid op te leveren. Op 14 augustus 2000 viel KFOR daarom de Zvečan hoogovens binnen en werden deze en de verwerkingsfabrieken definitief gesloten en onder toezicht van de VN geplaatst. Sindsdien ontvangen de duizenden mijnwerkers die toen nog voor Trepça werkten een maandelijkse toelage van de VN.

Sinds eind 2004 zijn de werkzaamheden in de mijnen van Stan Tërg weer opgestart. Erg veel wordt er niet geproduceerd, maar tegenwoordig kan je er ook het Trepça Crystal Museum bezoeken. Dat heb ik zelf op de eerste zaterdag na mijn vakantie gedaan. Hoewel het museum en de mijn eigenlijk gesloten waren, heb ik toch een kijkje mogen nemen op het terrein, in het museum – een klein gebouwtje met een aardige collectie kristallen die uit de mijnen komen – en de mijn zelf. De mijn was donker en spookachtig met verroeste rails, half openliggende bedradingen en een verschrikkelijk gammele lift waar ik toch maar niet mee naar beneden ben geweest. Aan het bezoek heb ik nog drie kristallen overgehouden, geschonken door de Duits sprekende mijnopzichter die mijn permanente glimlach en vragen erg waardeerde.

Stan Tërg en het mijnencomplex liggen overigens in een prachtig bergachtig gebied, waar een stukje oostelijker in de winter geskied kan worden en je in de lente en zomer prima naartoe kan liften om een drankje te doen in een van de bergrestaurants. Dit is een gebied waar groene weides, verdwaalde boerderijen, donkere bossen die rijken tot de toppen van de bergen, stijle rotswanden en haarspeldbochten een machtig en mooi vertoon vormen, en koeien loom op de weg wandelen en ook rustig blijven staan als er een auto op ze af komt rijden. Nog mooier is dat de lokale mensen hier ook vervolgens rustig de auto afzetten en wachten tot de koeien bedacht hebben dat ze toch misschien in de weg staan.

Maar terug naar Zveçan nu, en specifiek het Zveçan fort. Samen met mijn collega’s Attila, Milivoj en zowaar mijn directeur Daniel heb ik op een zaterdag begin april een bergwandeling naar het Zveçan fort gemaakt. Dit fort ligt op de berg achter de heuvel met het mijnwerkersmonument en de ruïnes van het kasteel die teruggaan tot de 13e eeuw waken nog steeds over de Mitrovica-regio. Al in de 6e eeuw schijnt er een fort op de plek van de huidige ruïnes te zijn geweest, nog gesticht door de Romeinen. De berg biedt een sterke strategisch positie en het moge duidelijk zijn waarom dit gebied in diens lange geschiedenis vaak betwist is geweest; wie de controle had over het fort, controleerde in feite de toegang tot geheel Kosovo. Na de Romeinen en later de Byzantijnen kwam het fort en de regio in het bezit van het Ottomaanse rijk in 1399. Het Zveçan fort heeft sindsdien meerdere belegeringen gezien en overleefd, van onder andere het Oostenrijkse leger in 1688. Helaas werd het fort uiteindelijk in de 18e eeuw verlaten en raakte het vervolgens in verval en de vergetelheid.

Om bij het kasteel te komen kan men voor een deel de verharde weg richting Little Zveçan nemen, maar wij dappere strijders moesten en zouden natuurlijk het smalle bergpad nemen wat de locals ook gebruiken. Dus daar gingen wij dan, gestaag omhoog langs smalle en stijle paden, om ook eerst nog even de voorheuvel te beklimmen waar de restanten van een middeleeuwse kerk onder de grond verborgen liggen. Omdat de lokale overheid geen geld heeft voor restauratiewerkzaamheden, ligt de kerk nog steeds onder de grond, al wordt de kerk wel met een groot wit kruis op de bergwand aangegeven.

De klim zelf naar het kasteel is overigens prima te doen. Tijdens de klim omhoog maar ook de klim terug kom je op veel plekken restanten van oude fortmuren tegen, die aangeven dat het fort ooit eens een verschrikkelijk groot deel van de bergtop beslagen moet hebben. Vanaf de top is het uitzicht over de Mitrovica-regio echt prachtig, en kun je in de verte zelfs Pristina zien liggen. Ik voelde bovenop het fort even de nieuwe koningin van de regio. Wel is het overduidelijk dat geen enkele overheid goed voor de ruïnes zorgt; de bassins die vroeger als wateropslagplaatsen hebben gefunctioneerd worden nu door bezoekers als afvaldumpplaatsen gebruikt.

‘Last but not least’ moet ik het nog even hebben over een aantal oude maar belangrijke kloosters hier in de regio. Een van de redenen waarom de Serviërs Kosovo als de bakermat van de Servische beschaving zien zijn de vele oude en voorheen machtige kloosters die in Kosovo en met name in het noorden en midden van Kosovo te vinden zijn. Zelf heb ik de twee mooiste en belangrijkste kloosters van de Mitrovica-regio bezocht; het Banjska klooster en het Sokolica vrouwenklooster. Het Banjska klooster is gebouwd in de periode 1312-1316. Helaas is er van wat ooit eens een enorm complex moet zijn geweest met onder andere meerdere torens en woningen alleen wat delen van het klooster over, en is het klooster zelf bijne onherkenbaar gerestaureerd.

Heel anders is het Sokolica vrouwenklooster, dat wel in de originele staat hersteld is. Dit klooster staat in een gebied wat met name door Albanesen bewoond wordt, maar zowel Albanesen als Serviërs komen naar dit klooster om te bidden tot het beeld waar het klooster haar naam aan ontleent: de Sokolica maagd. De Sokolica maagd is een beeld van de Heilige Maagd en kinneke Jesus wat uit de 13e eeuw stamt. Het beeld heeft oorspronkelijk bovenop het klooster van Bansjka gestaan. Het beeld is sowieso vrij bijzonder, omdat het een van de weinige nog bestaande beelden is in de cultuur van de Servische Orthodoxe kerk, waarin iconen en fresco's veel belangrijker zijn. Ik was in ieder geval sterk onder de indruk van met name de fresco's in het kerkje van het klooster.

Ik hoop dat ik met deze weer ouderwets uitgebreide blog post mijn stilte van de afgelopen maand goedgemaakt heb ^^. Ik moet ook maar eens beginnen een blog post te schrijven over Pristina, zeker nu ik afgelopen zondag meegedaan heb aan de 5km race van de Peace and Prosperity loop in Pristina. Intussen heb ik de smaak van het meedoen aan dit soort wedstrijden wel te pakken en ik denk dat ik toch maar eens serieus ga trainen voor een halve marathon. Een leuke tijd rond 1 uur en 50 minuten moet lukken toch?

Dikke kus,

Anika


Ps. Voor degene die nog nieuwsgierig zijn naar de politieke situatie vanwege het akkoord dat is gesloten tussen Servië en Kosovo in april: “all is quiet at the Southern / Northern front.” Relatief dan, eind april zijn er een aantal grote maar rustig verlopen protestbijeenkomsten in noord-Mitrovica geweest tegen het akkoord. De Servische bevolking in Noord-Kosovo is sterk tegen het akkoord, omdat zij het als een eerste stap van de regering in Belgrado om Kosovo op te geven zien en zich zorgen maken om onder andere hun officiële identiteit, uitkeringen, rechtsgeldigheid van diploma’s etc. Allemaal zaken die nog lang niet aan de orde zullen komen in nieuwe onderhandelingen, maar de angst wordt gevoeld en dat zal tijdens de volgende ontmoeting van de leiders van beide landen op 21 mei in Brussel serieus genomen moeten worden.