Van de Grotten van Gadimë tot de Kosovo Oorlog

Lieve allemaal,

Hartelijk dank voor alle felicitaties, op Facebook, via de sms, mail etc. Mijn verjaardag is goed gevierd, met een belachelijke hoeveelheid taart, chocolade, pizza en drank.

Wat te doen na een paar weken op het werk waarin interessante fieldtrips, inspirerende bottom-up initiatieven met collega’s, gedwongen ontslagen en een studentenstaking elkaar afwisselenden? Juist, in de weekenden ga je zwerven langs nog niet verkende steden en dorpen in centraal-Kosovo en op zoek naar interessante bezienswaardigheden. Met als gevolg dat ik vandaag het tweede deel van de Pristina tweeluik kan posten.

Dit blog vormt een vervolg op mijn vorige blog post over Pristina. Pristina en met name diens omliggende regio (centraal-Kosovo) zijn sterk verbonden met zowel de fysische als sociale geografische ontwikkelingen die Kosovo vandaag maken tot wat het is. Van het einde van het Trias tot Operation Horseshoe, de Pristina regio heeft alles gezien, gevoeld en ondergaan. Vandaag presenteer ik dan ook ‘Van de Grotten van Gadimë tot de Kosovo Oorlog – de ontstaansgeschiedenis van Kosovo in vogelvlucht.’

Heel lang geleden, toen Platvoet nog lang niet over de aarde zwierf op zoek naar de Groene Vallei, was er eens een heuvellandschap. De bodem van dit landschap bestond met name uit kalksteen, en de aanraking tussen het kalksteen en koolzuurhoudend regenwater leidde tot het oplossen van het kalksteen. Als gevolg ontstond er onder de heuvels een grottenstelsel. De wanden van het grottenstelsel werden gevormd door het mineraal calciet. Dit grottenstelsel werd verder uitgeslepen door een ondergrondse rivier die zich vormde. Tegelijkertijd leidde veranderende temperaturen en druk door het uiteendrijven van het Pangea continent 200 miljoen jaar geleden tot een metaformose van het calciet in marmer.

Dankzij botsingen tussen de Euraziatische en Afrikaanse platen 80 miljoen jaar geleden veranderende het heuvelgebied van ons grottenstelsel opnieuw. De veranderingen brachten onder andere het ontstaan van de Klysyra rivier met zich mee; op diens beurt sneed de rivier een kloof in het heuvelgebied waar het water van de ondergrondse rivier naartoe zou stromen. Op de plekken waar water door de bovenkant van de grotten heensijpelde, waar water de grond raakte en de ondergrondse rivier haar sporen achterliet kregen druipsteenformaties zeer langzaam vorm.

Met de tijdmachine van professor Barrabas maken we nu een enorme sprong voorwaards naar 1969. In het dorpje Gadimë, wat 11 kilometer onder Pristina ligt, is Ahmet Diti bezig met het uithakken van de rotswand naast zijn huis vanwege een uitbouw. Tot zijn grote verbazing hakt hij dwars door de rotswand heen en belandt hij in een grot vol met bijna lichtgevend archoniet, stalagmieten en stalagtieten. Het is ons grottenstelsel, wat meer dan 250 miljoen jaar het daglicht ziet. Na vijf jaar onderzoek gaat het grottenstelsel vervolgens open voor toeristen. Anno 2013 kon het ook op mijn bezoek rekenen.

Het grottenstelsel van Gadimë is tot nu toe een van de gaafste dingen die ik bezocht heb in Kosovo. Het stelsel is in totaal 15 kilometer lang, en op vele plaatsen nog ontoegankelijk door kleiophopingen en ondergrondse meertjes. Samen met collega’s Attila, Rob en diens vriendin Yeta heb ik een goed uur door de 1.5 kilometer die wel voor toeristen toegankelijk is heengezworven, naar verhalen luisterend van de gids die ons wees op allerlei figuren die in het marmer en druipstenen te ontdekken zijn. Zo is een adelaar te onderscheiden met daarboven een vierkant vlak wat de staat Kosovo zou kunnen voorstellen, een vleermuis, een liefdeshart en het vredesteken. Een aantal druipstenen zijn beschadigd geraakt tijdens de oorlogen in de jaren ’90, waaronder het vredesteken. Een beetje toerist ziet dat (ondanks een dergelijke vernieling erg zonde is) natuurlijk als kans om krampachtig zelf met een vinger omhoog met dit natuurverschijnsel op de foto te gaan.

We maken nu weer een sprong terug in de tijd, naar de Prehistorie, en om precies te zijn het Neolithicium. Voor de historici onder ons, dit is de periode waarin de homo sapiens sapiens inmiddels al over de aarde rondzwerft en de jagers en verzamelaars van toen langzaam overgingen op landbouw en veeteelt. Rond 8.000 tot 6.400 jaar voor Kinneke Jesus zijn intrede op de aarde doet worden de eerste nederzettingen in centraal Kosovo (de Pristina regio) gesticht.

In de Balkan overheerste in die tijd de Vinčacultuur. In de Vinčacultuur werden antropomorfe beeldjes gebruikt als symbool voor de verbintenis tussen het leven en het spirituele. Een bekend beeldje uit deze tijd is de ‘Godin op de Troon’; dit beeldje, wat meer dan 6.000 jaar oud is, is in 1956 vlak bij Pristina opgegraven. Volgens de overlevering is moet het beeldje Moeder Aarde voorstellen, of een vruchtbaarheidsgodin. Tegenwoordig is de Godin in het Kosovo Museum in Pristina te vinden, evenals opgravingen uit de Illyrische en de Romeinse tijd. Hoewel de collectie van het museum best indrukwekkend is, doet het museum niet erg zijn best om de soms alienachtige beeldfiguren, schalen en wapens uit de verf te laten komen in de donkere zalen en het dumpdepot in de kelder van het museum.

Opnieuw gaan we met de tijdmachine voorwaarts, naar de Romeinse tijd. Rond het jaar 28 wordt Kosovo door Keizer Augustus het Romeinse Rijk ingelijfd. Op 11 kilometer afstand van waar nu het moderne Pristina ligt werd Ulpiana gesticht, en dankzij een strategische ligging en rijkdom aan mineralen in de regio ontwikkelde Ulpiana zich tot het economische, culturele en politieke centrum van de Dardiana provincie van het Romeinse Rijk. Aan al het moois kwam helaas in 518 n. Chr. een eind; een aardbeving verwoestte het grootste gedeelte van de stad en niet lang daarna trokken Slavische stammen centraal Kosovo in, werd Ulpiana overvallen en raakte de stad in verval.

In 1954 startte het Kosovo Museum de eerste opgravingen naar Ulpiana. Echter, dankzij structurele geldproblemen, een desinteresse van het communistische bewind, twee bloedige oorlogen en verzet van boeren uit de Servische enclave waar Ulpiana anno 2013 deel van uit maakt, ligt het overgrote deel van de oude stad onder langgerekte tarwe- en grasvelden. Desalniettemin, voor nieuwsgierige aagjes met een voorliefde voor de Romeinse geschiedenis zoals ik zijn de paar opgegraven restanten een lust voor het oog.

Weer reizen we voorwaarts door de tijd, en we belanden op 15 juni 1389 op een lege vlakte ongeveer 10 kilometer van het huidige Pristina, te midden van 40.000 tot de tanden bewapende Ottomanen, en 25.000 goedbewapende Serviërs zich opmaken voor een strijd om de macht in de Balkan. We zijn beland op het Merelveld, waar de Servische Tsaar Stefan Lazar Hrebeljanović ten strijde trok tegen het oprukkende Ottomaanse Rijk van Sultan Moerad I. De Slag om het Merelveld zelf is niet geschikt voor kijkertjes onder de 16 jaar; bijna alle troepen van beide zijden sneuvelen, Sultan Moerad wordt vermoord door een Servische edelman die hem met een dolk weet open te rijten, en de gevangen genomen Lazar wordt ter vergelding boven het lijk van Moerad ter plekke onthoofd. De uiteindelijke overwinning zou naar de Ottomanen gaan, die de jaren erna de macht in Kosovo naar zich toe zouden trekken.

Vlak in de buurt van het Mereldveld is de tombe van de eveneens tijdens de slag gestorven vlaggendrager van Moerda te vinden, en het dorpje Obliq huist tegenwoordig een museum met de tombe van Sultan Moerad. De gebeenten van de Sultan rusten in Istanbul; zijn organen in de tombe in Obliq, die anno 2013 door voornamelijk Turkse toeristen wordt bezocht. Het museum, en met name de vitrines met de historische figuren van toen, deden mij het gevoel geven dat ik door de lokale en goedkope versie van de Fata Morgana in de Efteling heenwandelde. De tekstuele uitleg in de verschillende zalen is ook erg interessant; volgens de uitleg was Sultan Moerad bijvoorbeeld zeer tolerant voor andere godsdiensten dan de Islam en was het zijn taak om de Orthdoxen voor de Katholieken te behoeden. Orthodoxe Serviërs stellen juist dat Moerad enthousist bezig was het Orthodoxse geloof uit te roeien.

We reizen nu weer verder richting het heden, en onderweg kijken we even uit het raampje van de tijdmachine op 18 oktober 1448. Op hetzelfde Merelveld wordt opnieuw een grote slag uitgevochten, ditmaal tussen de Ottomanen en Hongaren met behulp van de Serviërs. Dat de geschiedenis zich met enige regelmaat herhaalt blijkt wel uit de afloop van deze slag; de Ottomanen behalen opnieuw de overwinning, en Kosovo en niet lang daarna de gehele zuidelijke Balkan komen onder het bewind van het Ottomaanse Rijk.

De volgende stop in de tijd is ergens in de 18e eeuw, locatie de oude binnenstad van Pristina. We staan in de ruime binnentuin van de typische Ottomaanse stadswoning van Emin Gjinolli, lid van een van de meest welvarende families in Pristina, wat toen nog niet meer was dan een dorp met stadspretenties. Emin was niet alleen in het bezit van een eigen huis met maar liefst drie verdiepingen, maar ook een riant losstaand gastenverblijf en aparte dienstwoning voor het personeel. Het is een van de weinige traditionele Ottomaanse huizen die eerste gedwongen vertrekken van de Turks sprekende bevolking van Pristina tussen de twee Wereldoorlogen, de bouwdrift van de communisten en de oorlog van 1999 overleefd heeft.

Sinds 2006 huist in dit wooncomplex het Etnologisch Museum van Pristina. In de oude woning van de familie Gjinolli zijn in de verschillende kamers tegenwoordig de verschillende fasen van het leven van de Albanese middenklasse uit de 18e/19e eeuw tentoongesteld, middels traditionele kledij, muziekinstrumenten, wapens, geboorte- en sterfterituelen, kunstvoorwerpen en teksten met een Engelse uitleg die nog een keer een goede spelcheck kunnen gebruiken. Het gastenverblijf is ingericht zoals het er 200 jaar geleden uitgezien zou moeten hebben, en omdat de houten veranda toentertijd alleen gebruikt mocht worden door mannen, heb ik natuurlijk mij enthousiast op de veranda laten fotograferen.

Met onze tijdmachine schieten we nu de 20e eeuw in. We stoppen kort bij opnieuw het Merelveld, wanneer in 1953 het communistische bewind van Joegoslavië de opdracht geeft om een herdenkingsmonument voor de Slag om het Merelveld van 1389 te laten bouwen, 7 kilometer ten oosten van het historische slagveld. Een grote middeleeuws aandoenende toren rijst op, en wordt gedoopt ‘Gazimestan’, oftewel ‘ Plaats der Helden’. Op de toren zelf staat een spreuk gebijteld, volgens de overlevering een vloek uitgesproken door Lazar zelf over die Serviërs die geen gehoor gaven aan zijn oproep om ten strijde te trekken tegen de Ottomanen (vrije vertaling in het Nederlands):

“Hij die een Serviër is door geboorte,
Door Servisch bloed en erfenis,
Maar niet komt strijden om Kosovo,
Laat hem nooit een erfgenaam uit liefde geboren zien worden,
Geen zoon noch dochter,
Laat niets groeien op zijn land,
Laat hem geen rode wijn of wit vlees doen toekomen,
Laat hem oneerbiedig sterven zolang zijn erfgenamen voortleven.”

Met deze boodschap schieten wij door naar het jaar 1989, 28 juni. Opnieuw staan we op het Merelveld, ditmaal tussen een grote groep Serviërs die zich verzameld heeft bij Gazimestan om de Slag om het Merelveld te herdenken (inderdaad, de data zijn verschillend, en dat heeft met verschillen tussen de Servische Orthodoxe en de Gregoriaanse kalender te maken), maar ook om te luisteren naar de speech van de nieuwe politieke leider van het Servische Communistenverbond in het federale Joegoslavië, Slobodan Milošević.

Het was een roerige tijd in Joegoslavië. In semi-autonome regio’s zoals Kosovo werden na de dood van Tito nationalistische gevoelens onder de bevolking steeds sterker, en in Kosovo leidde dit tot discriminatie van Serviërs door de Albanese meerderheid. Retailliatie kon niet uitblijven. In mijn vorige blog heb ik geschreven dat in 1989 Milošević de federatieraad van Kosovo heeft gedwongen de autonomie van Kosovo praktisch op te heffen. Het was in deze gespannen atmosfeer dat Milošević zijn beruchte speech hield op het Mereldveld.

Milošević, die niet vies was van populistisch en nationalistisch taakgebruik, sprak onder andere over Kosovo als het historische, culturele en religeuze hart van Servië en benadrukte de slachtofferrol van de Serviërs ten aanzien van de andere semi-autonome regio’s binnen Joegoslavië. Hij deed een oproep richting alle volkeren in Joegoslavië ter bevordering van ‘eenheid, solidariteit en samenwerking’, maar maakte daarna ook de volgende controversiële opmerking:

"Six centuries later, now, we are being again engaged in battles and are facing battles. They are not armed battles, although such things cannot be excluded yet. However, regardless of what kind of battles they are, they cannot be won without resolve, bravery, and sacrifice, without the noble qualities that were present here in the field of Kosovo in the days past. [...]"

Anno 2013 is men er nog niet over uit of Milošević in 1989 al bereid was om niet lang daarna over te gaan op oorlog. Milošević zelf heeft dit altijd ontkent, ook tijdens zijn proces voor het Joegoslavië Tribunaal. Hoewel toentertijd een groot deel van de Servische bevolking de speech met warmte ontving, gold dat niet voor iedereen. Sasa, een Servische collega van mij die in 1989 in Pristina woonde, heeft mij eens verteld dat in die tijd gematigde Serviërs vooral hoopten dat het politieke spel wat gespeeld werd geen invloed zou hebben op het dagelijks leven van een ieder.

Die hoop zou tervergeefs blijken te zijn. Tijdens de Joegoslavische Oorlog tussen 1991 en 1995 zou Pristina weinig geen last vinden van de oorlog, al werden Albanese scholen gedwongen ondergronds te gaan om de Albanese stadsinwoners te kunnen blijven dienen, en de toegang tot de publieke gezondheidszorg werd voor Albanesen sterk ingeperkt. Tijdens de Kosovaarse oorlog in 1999 werd Pristina grotendeels gespaard van vernieling en verwoesting, maar was de stad wel een doelwit van de NAVO bombardementen. In de stad zelf heerste wanorde en een zucht naar vergelding; tienduizenden Albanezen vluchtten voor de Servische politie en paramilitaire troepen de stad uit richting Montenegro, de Roma Mahalla van Pristina werd met de grond gelijk gemaakt.

Na de komst van Britse NAVO troepen in de zomer van 1999 keerden het overgrote deel van Albanese vluchtelingen weer terug naar Pristina, vergezeld door troepen van UÇK die de stad als overwinnaars binnen marcheerden. Uit angst voor repressailles - die overigens ook op grote schaal plaatsvonden - vluchtten de meeste Servische inwoners (waaronder mijn collega Sasa en zijn gezin) de stad uit richting omringende Servische enclaves zoals Gracanica of richting Servië. Ik herinner me de beelden van televisie van de verschillende vluchtelingenstromen nog wel, maar die doen absoluut geen recht aan de horror verhalen van moord, brandstichting, vernielingen en andersoortig geweld waar zowel de Albanezen als Serviërs uit Pristina mee te maken hebben gehad.

Het Kosovo Museum huist tegenwoordig een permanente tentoonstelling over de Kosovo oorlog, natuurlijk vanuit een Albanees perspectief. De tentoonstelling omvat veel internationale krantenartikelen over de oorlog, wapens die tijdens de oorlog gebruikt zijn, foto’s van de gewelddadigheden en een duidelijke verering van de NAVO en belangrijkste internationale spelers van die tijd, waaronder Bill Clinton. Toen ik zelf langs de tentoonstelling zwierf heb ik mijzelf over die verering lopen verbazen; in datzelfde tijdperk kon onder het bewind van Bill Clinton een genocide plaatsvinden in Rwanda omdat de Amerikanen in the VN Veiligheidsraad weigerden te erkennen dat een genocide gaande was en werden tijdens de Joegoslavische Oorlog VN troepen waaronder Dutchbat met een belachelijk mandaat het veld in gestuurd. Allemaal zaken die natuurlijk voor de gewone Kosovaar geen rol van betekenis hebben gespeeld in 1999, toen de NAVO als bevrijders binnen gehaald werden.

Ik hoop dat ik met dit weer ouderwets lange verhaal en bijbehorende foto’s een helder beeld geschetst heb van hoe Kosovo is geworden wat het nu is. Mijn volgende blog zal waarschijnlijk even op zich laten wachten, aangezien volgende week vrijdag Jeroen en mijn favo mannengroep in Belgrado arriveren, ik na een weekend Belgrado Jeroen vrolijk een week door Kosovo heensleep en vervolgens weer naar Nederland vlieg voor een weekje vakantie. Wie weet tot dan, of anders het volgende verhaal!

Veel liefs,

Anika