Steden, tot monumenten gebombardeerd

Lieve allemaal,

Hoe snel vliegt de maand november voorbij? Op het werk liepen we deze maand tegen jaarlijks terugkerende issues aan zoals een lage student attendance. Dit is een probleem omdat het meestal leidt tot een grote drop-out, met name in noord, wat weer tot onrust bij onze donoren leidt. Ergens is het frustrerend dat na drie jaar dit soort problemen nog steeds terugkomen. Maar om de frustratie met dit soort zaken de baas te blijven heb ik net weer even een weekje bijgetankt in Nederland, met een bezoek van de familie Snel en Jeroen aan het Rijksmuseum als hoogtepunt ^^.

In Kosovo heeft bijna vier weken geleden de eerste stemronde van de gemeenteraadsverkiezingen plaats gevonden. De gemeenteraadsverkiezingen zijn met name in de Servische enclaves een heikel punt; veel Servische Kosovaren zien deze verkiezingen als een erkenning van Kosovo als onafhankelijke staat. Toen er in november 2009 voor het eerst in Kosovo lokale verkiezingen werden georganiseerd, organiseerde Belgrado nog aparte verkiezingen voor de Servische enclaves. Dit maal heeft Belgrado conform het Brusselakkoord de Servische enclaves verzocht om wel deel te nemen aan de verkiezingen die worden georganiseerd door OSCE en de Kosovaarse regering. Wekelijkse protesten en bomexplosies gericht tegen lokale Servisch-Kosovaarse kandidaten die de Belgrado koers steunen waren hier in noord-Mitrovica het voorspelbare gevolg.

Natuurlijk ben ik bij een paar van de protesten in noord-Mitrovica wezen kijken. Tijdens het volgen van deze protesten heb ik me wel eens afgevraagd hoe een andere verdeelde stad en staat hier in de Balkan de afgelopen jaren met de nog steeds onder de oppervlakte aanwezige politieke, culturele en socio-economische spanningen omgaan.

Ik heb het over het land Bosnië-Herzegovina en de stad Mostar. Mostar is een van de twee steden in Bosnië-Herzegovina die Jeroen en ik tijdens onze grote Balkanreis bezocht hebben. Sarajevo is de andere stad. Dit blog draait dan ook om Bosnië-Herzegovina en deze twee steden (en vooruit, een beetje Kosovo).

Iedereen die zich nog enigzins de verloop van de Joegoslavische Oorlogen kan herinneren, zal al snel meerdere parallellen tussenl Kosovo en Bosnië-Herzegovina kunnen trekken. In beide landen zijn in de jaren ’90 bloedige burgeroorlogen uitgevochten na het uiteenvallen van het oude Joegoslavië, waarbij verschillende bevolkingsgroepen zich tegen elkaar keerden. Natuurlijk is de werkelijkheid gecompliceerder dan dit en zijn er eveneens duidelijke verschillen aan te wijzen. Waar zowel door de internationale gemeenschap als door Kosovo zelf aangestuurd wordt op de politieke en socio-economische eenwording van het land, worden het openbaar bestuur en de politiek in Bosnië-Herzegovina nu al ruim 18 jaar gedomineerd door een impasse langs federale scheidingslijnen.

Bosnië-Herzegovina bestaat uit twee deelrepublieken en een federal district; de Federatie van Bosnië-Herzegovina, de Republika Srpska, en sinds 2000 het Brčko-district. De twee deelrepublieken zijn het resultaat van de Dayton Agreement uit 1995, die een einde maakte aan de Joegoslavische oorlog. De Federatie van Bosnië-Herzegovina bestaat voornamelijk uit (katholieke) Bosnische Kroaten en (islamitische) Bosniakken, de Republika Srpska uit (servisch-orthodoxe) Bosnische Serviërs. Het Brčko-district bestaat uit een mengelmoes van deze bevolkingsgroepen. De twee deelrepublieken hebben aanzienlijke bevoegdheden, al ligt de hoogste macht bij het Presidentschap, het Parlement en de Hoge Vertegenwoordiger van de VN. Het Presidentschap rouleert in een regeringsperiode van vier jaar eens in de acht maanden tussen twee gekozen vertegenwoordigers vanuit de Federatie, en één vertegenwoordiger van de Republika Srpska. Voor het Parlement wordt een systeem gehanteerd waarin een derde van de vertegenwoordiging altijd uit de Republika Srpska komt, de rest komt uit de Federatie.

De federale samenwerking tussen de twee deelrepublieken en de verschillende aan etniciteit gekoppelde politieke partijen in het parlement verlopen anno 2013 nog steeds moeizaam. Daar komt dankzij de federale verdeling van het land vanuit beide deelrepublieken een enorme bureaucratie en bijbehorende corruptie bij waar ze in het oude Joeslavië van zouden smullen. Bosnië-Herzegovina is op dit moment een potentiële kandidaat-lidstaat voor de Europese Unie, maar de onderhandelingen zijn sinds 2011 vastgelopen. Bosnië-Herzegovina voldoet nog steeds niet aan een aantal voorwaarden, waaronder een aanpassing in de Grondwet die toelaat dat minderheden (waaronder Joden en Roma) gekozen kunnen worden voor het Parlement en het Presidentschap. Zowel de deelrepublieken (met name de Republika Srpska) als veschillende politieke partijen in het Parlement houden deze hervormingen tegen. In other words, de politieke impasse overheerst.

Datzelfde geldt voor de stad Mostar. Mostar staat net als Mitrovica bekend om een brug, al wordt de brug van Mostar in tegenstelling tot die in Mitrovica wel als een teken van verzoening gezien tussen in dit geval Bosniakken en Kroaten. De brug is een replica van de originele Ottomaanse brug uit de 16e eeuw, die dit jaar 20 jaar geleden tijdens de Joegoslavische oorlog op 9 november 1993 door Kroatische troepen verwoest is. Na de oorlog is in 1998 begonnen met de reconstructie van de brug, waarbij brokstukken van de originele brug gebruikt zijn. In een artikel van de VPRO over Mostar las ik dat voor veel inwoners met de reconstructie van de brug de ziel van Mostar teruggekeerd is.

Als de ziel van Mostar inderdaad met de reconstructie van de brug weer teruggekeerd is, dan is dat meer de ziel van tolerantie en toerisme dan verzoening; sinds de oorlog leven Bosniakken en Kroaten inmiddels al 18 jaar grotendeels naast elkaar in plaats van met elkaar met de rivier als scheidingslijn. Hoewel er bijna geen incidenten plaats vinden, is een koud conflict tussen de bevolkingsgroepen anno 2013 duidelijk zichtbaar in de lokale politiek. In Mostar krijgt, dankzij een maatregel van de Hoge Vertegenwoordiger in 2004, iedere bevolkingsgroep evenveel zetels in de gemeenteraad. Het gevolg is een bijna permanente impasse in de gemeentepolitiek dankzij een gebrek aan wilskracht binnen en tussen de politieke vertegenwoordigers van de twee bevolkingsgroepen om compromissen te sluiten. Tussen 2012 en 2013 lag de gemeenteraad bijvoorbeeld bijna een jaar stil vanwege een politiek conflict tussen de twee bevolkingsgroepen over de verkiezingsprocedures van de stad.

Wat betreft de toeristische ziel, die hebben Jeroen en ik tijdens de luttele vier uur die we in Mostar hebben doorgebracht ruimschoots gespot. Het oude centrum straalt een en al toerisme uit. Het draait in Mostar om snel toerisme, het idee van stad-in-brug-bekijken-stad-weer-uit, met een hoop goedkope toeristenshops, koffiebars, restaurants en algemene drukte. En hoewel de economie van Mostar zich steeds meer de kant op beweegt van een toeristeneconomie, blijft het toerisme onderontwikkeld, omdat de slecht functionerende gemeenteraad weinig investeert in accommodaties zoals hotels en de verbetering van het stadsaanzicht buiten het oude centrum, waar de brug ligt.

Het gevolg is dat Mostar grotendeels overkomt als een grijze, saaie stad met een kitcherig toeristisch centrum en uiteindelijk toch vooral stil gestaan heeft na de oorlog. Het is oneerlijk van mij om zo over Mostar te spreken, omdat Jeroen en ik ons tijdens ons bezoek net zo gedragen hebben als de gemiddelde toerist in Mostar; erin, brug bekijken, en weer doorreizen naar de volgende bestemming (Sarajevo). Ik geef daarom dan ook wel toe onder de indruk te zijn geweest van de brug (het is knap hoe deze gerestaureerd is) en dat ik me nog best vermaakt heb met het zoeken naar een uniek not-made-in-China koelkastmagneetje voor mijn moeder (missie geslaagd).

Onze treinreis van Mostar naar Sarajevo was trouwens erg leuk. De regenboog die we onderweg zagen en het blije hoofdje van Jeroen omdat hij met een lekkere Zweedse roestbak uit de jaren ’70 mee mocht waren het extra uurtje reizen meer dan waard.

Ik heb in mijn woonkamer een ansichtkaart van Sarejevo staan, met daarop de volgende tekst: “Sarajevo June 28, 1914 – Assassination; Sarajevo 1984 – 14th Olympic Winter Games; Sarajevo 1992-1995 – War; Sarajevo Today – No problem.” Nu is dat laatste wat twijfelachtig, maar Sarajevo doet flink haar best om te laten zien dat de stad een stad is van vooruitgang, zoals deze stad als de eerste stad in Europa waar ooit een elektrische tram reed een eeuw lang is geweest.

Sarajevo heeft iets extreems over zich. Qua architectuur is aan de stad duidelijk te merken dat deze ooit deel uitgemaakt heeft van het Ottomaanse rijk, het Habsburge rijk en natuurlijk het voormalig Joegoslavië. De Bascarsilja met het Duivenplein, de hammam, moskeeën en clichématige toeristenshops staat symbool voor de oude Ottomaanse tijd, terwijl de rest van het centrum een prachtige mengelmoes is van Jugendstil, communistische- en jaren ‘0 architectuur. Een hoogtepunt is de oude universiteitsbibliotheek, die tijdens de belegering van Sarajevo in de Joegoslavische oorlog zwaar beschadigd is geraakt, maar nu bijna in ere is hersteld.

Ook qua cultuur wordt de stad door contrast gekenmerkt. De oude Turkse koffiecultuur, het kosmopolitisme van het centrum, de dorpse gemoedelijkheid op pleintjes waar oudjes een potje schaak spelen en het jachtige aantrekken van toeristen in de Bascarsilja lopen naadloos in elkaar over. En ook al zie (en hoor) je overal een moskee, de stad biedt wel ruimte voor andere religies, waaronder het Jodendom en het servische-orthodoxe geloof. Sarajevo heeft ooit eens de bijnaam ‘het Jeruzalem van Europa’ gehad, en hoewel anno 2013 92 procent van de huidige bevolking Islamitisch is, worden de verschillende kerken, moskees en synagogen in de stad goed onderhouden, zoals de Heilig-Hart Kathedraal. De orthodoxe kathedraal is recentelijk in volle glorie hersteld. Weliswaar met geld vanuit Servië, maar dat mag de schoonheid van de kathedraal niet deren.

De stadsdelen buiten het centrum hebben echter weer wat verlopens over zich. Zo hebben Jeroen en ik vanuit de bus het oude Olympische stadion mogen aanschouwen. Sarajevo is door dezelfde vloek getroffen zijn zoals zoveel andere Olympische steden; sportaccommodaties zijn speciaal voor de Spelen neergezet, om daarna niet of nauwelijks meer gebruikt te worden. Het Olympische stadion, ooit eens een pronkstuk van de stad ligt er 29 jaar later als vergane concert lokatie behoorlijk sneu bij. De buitenwijken van Sarajevo hebben eveneens een klassieke sjofele aanblik dankzij een typische variatie van de losstaande kleurrijke huizen zoals ik ze uit Mitrovica ken, tot de typische grijze of juist gekleurde sovjet-flats met afgebladerd plasterwerk en af en toe duidelijk zichtbare granaatinslagen en kogelgaten in de muren.

Boudewijn de Groot zingt over de stad Berlijn dat alle kogelgaten van de wereld in deze stad zitten (de titel van dit blog komt uit hetzelfde nummer). Het woord ‘Berlijn’ zou prima vervangen kunnen worden door ‘Sarajevo’. Het is natuurlijk logisch dat er in het kleine stadsmuseum ‘Sarajevo 1878-1918’ bij de Latijnse brug een groot gedeelte van de permanente tentoonstelling aan de aanslag op de Oostenrijkse kroonprins Frans-Ferdinand en zijn vrouw Sophia gewijd is, de directe aanleiding voor de Eerste Wereldoorlog. In het centrum bevindt zich eveneens de ‘the eternal flame’, het monument voor de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Maar het is met name de Joegoslavische Oorlog die, om nogmaals Boudewijn de Groot te quoten, “hier en daar vastkleeft aan de stad als bloed”.

Drie jaar lang is Sarajevo het toneel geweest van een zware belegering door het Joegoslavische leger. De moeder des huizes (een schat van een mens wat ons constant een bakje Turkse koffie aanbood) van het hostel waar Jeroen en ik verbleven vertelde ons geheel spontaan over haar ervaringen tijdens de belegering: hoe er geen elektriciteit was, en dus ook geen verwarming in de winter en over de voedseltekorten en honger. Uit haar verhaal heb ik ook vaag begrepen dat haar man een van de vele dodelijke slachtoffers was van de belegering. Het is een van de vele verschrikkelijke persoonlijke verhalen, zoals ook zo veel mensen in Mitrovica en Kosovo een dergelijk verhaal hebben.

Aan de stad zelf zie je de oorlog nog terug aan een aantal velden vol met witte graven die midden tussen woonwijken opdoemen. Vlak bij ons hostel lag een van de grootste begraafplaatsen, onder de heuvel met daarop de restanten van het oude gele verdedigingsfort. Er zijn niet veel skeletten van verwoeste gebouwen meer te vinden die de tijdens de belegering gemiddeld 300 bominslagen per dag niet hebben weerstaan, maar midden in het centrum, vlak naast de Heilig-Hart Kathedraal domineert nog steeds een geraamte van vast ooit een prachtig gebouw met bijbehorende waarschuwingsbordjes het straatgezicht.

Als Nederlandse toerist ontsnap je in Sarajevo ook niet aan Srebrenica. Vlak bij de Heilig-Hart kathedraal zit de galerij 11/07/95, met een permanente tentoonstelling over de val van Srebrenica in juli 1995. Ik ben zelf niet naar binnen geweest, omdat ik vaak moeite heb met de beklemmende sfeer die zulke tentoonstellingen met foto’s van kinderlijkjes en verwoesting oproepen. Jeroen heeft echter wel de tentoonstelling bezocht en een poster gekocht met daarop een foto van een jongen in een vluchtelingenkamp al spelend met een zelfgemaakte pijl en boog. Ik was en ben het met Jeroen eens dat een foto als deze hoop en positiviteit uistraalt.

Nog een (hoogte)punt van positiviteit en hoop – en het laatste hoogtepunt van onze Balkanreis - is de jaarlijkse halve marathon die in Sarajevo georganiseerd wordt. Jeroen en ik hebben de vier kilometer fun run gelopen, in de spectaculaire tijd van 18.40 minuten. Het was geen grote marathon race, maar er deden behoorlijk veel nationaliteiten aan mee en de Servische deelnemers werden anno 2013 van harte verwelkomd. Als dat niet hoopgevend is?

Sarajevo als stad mag ondanks het klevende oorlogsverleden dan grote sprongen gemaakt hebben, Mostar en Bosnië-Herzegovina als geheel hebben nog wel wat uitdagingen te overwinnen. Ook Kosovo en Servië hebben nog een lange weg te gaan, zeker wat betreft het betrekken van de noordelijke Servische enclaves in het Kosovaarse openbaar bestuur. Tijdens de eerste verkiezingsronde begin november was de opkomst in zuid-Mitrovica meer dan 40 procent; in het noorden was dit slechts 9 procent. Toch heeft de zeer lage opkomst die eerste stemdag een groep radicalen aan het begin van de avond er niet van weerhouden om de stembureaus in noord-Mitrovica te overvallen en de stembussen te vernielen.

Na de overval zijn de paar stemburaus in noord een uur eerder gesloten dan oorspronkelijk gepland. Grote delen van noord werden vervolgens door de Europese Politie tijdelijk afgezet, wat weer tot groepsvorming op straat leidde tot men doorhad dat er niet veel meer aan de hand was. Het was een eenmalig incident, aangezien in de rest van de Servische enclaves en Kosovo de verkiezingen wel goed verlopen zijn. Op de zondag dat ik terugvloog is er in noord-Mitrovica opnieuw gestemd en zijn uit voorzorg de stembiljetten naar Kosovo Polje gebracht voor de telling. Met als gevolg dat de uitslag opnieuw in twijfel getrokken werd en Belgrado weer ammunitie had om lekker ouderwets dreigende taal uit te slaan over het Brussel akkoord en de mogelijke vorming van Republika Srpska-achtige gemeentes in de Servische enclaves. Ik verheug me al op de tweede verkiezingsronde op 1 december.

Veel liefs,

Anika



Ps. Voor de geinteresseerden, het VPRO artikel over Mostar:
http://www.vpro.nl/lees/gids/zomerserie/mostar.html

Pps. Bij deze ook een fotoserie in de NRC over de in vergetelheid geraakte sportaccommodaties van de Winterspelen van 1984 in Sarajevo:
http://www.nrc.nl/inbeeld/2013/10/29/de-stadions-van-sarajevo-29-jaar-na-de-olympische-winterspelen/

Ppps. De link naar gallerij 11/07/95:
http://galerija110795.ba/